Szczur - Jonathan Burt

Szczur odgrywa w ludzkim życiu wiele ról. Kiedy jest przedmiotem podziwu, przebywa zwykle w klatce, na wystawie lub w laboratorium (gdzie często opisywany jest jako bohater lub męczennik nauki). W naturze lub na marginesie życia ludzkiego jest często nienawidzony, budzi odrazę, jest zwalczany jako szkodnik. Można powiedzieć, że w obydwu przegrywa. Ale szczur wciąż walczy. Niełatwo nad nim zapanować, a jego autonomia rozciąga się poza fizyczny świat potrzeb żywieniowych i mieszkalnych; gra centralną rolę w kulturze człowieka, a czasem jest w niej elementem zaburzającym. Mamy dla niego miejsce w klasyfikacjach królestwa zwierząt, lecz jego znaczenie przekracza jego pozycję, jest niewspółmiernie wielkie w stosunku do jego rozmiarów. Pisano o nim, że jest bratem bliźniakiem człowieka; historię ich wzajemnych stosunków kryje mrok. Tak naprawdę szczur przedstawiany bywał jako upodlenie ewolucji. Jeśli ktoś patrzy na człowieka i spogląda wstecz, nie widzi małpy, lecz szczura. (...)

SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
1. Historia naturalna
2. Szczur i przyrodnicy
3. Wizerunki szczura
4. "Bohater nauki"
5. Zaraza i brud
6. Ulubieniec, szkodnik, potrawa
Chronologia
Aneks
Przypisy


FRAGMENT KSIĄŻKI:
Upodobanie do szczurów zostało zinstytucjonalizowane w Wielkiej Brytanii w roku 1901, kiedy zwierzęta te po raz pierwszy pojawiły się na pokazach zwierząt domowych. Upodobanie (fancy) to termin wiążący się z fantazją; od początku dziewiętnastego wieku był zbiorczym pojęciem oznaczającym hobbystów i zbieraczy. Miłośnik zwierząt czy ptaków był postrzegany jako ten, kto interesuje się rodowodami. Celem tej działalności jest stworzenie szczurów będących pięknymi przedmiotami podziwu. Fascynacja hodowlą i tworzeniem nowych odmian jako hobby, a nie na użytek rolnictwa czy wyścigów konnych, zaczęła ulegać instytucjonalizacji w drugiej połowie dziewiętnastego wieku dzięki stowarzyszeniom, wystawom i publikacjom. Upodobanie do szczurów było jednym z tych małych hobby, które stały się tak widoczne w dwóch ostatnich dekadach dziewiętnastego wieku: króliki, świnki morskie, ptaki śpiewające i myszy. Ruch, który doprowadził do utworzenia National Rabbit Club, rozpoczął się w roku 1885; National Mouse Club (NMC) został założony, choć z pewnymi trudnościami, w roku 1895. Czasopismo Fur and Feather jest użytecznym wskaźnikiem kondycji poszczególnych hobby, jak również forum debat wokół standaryzacji zwierząt i hodowli wsobnej, która jest kluczem do rozwoju nowych odmian. Istnieje wszakże tradycja hodowli gryzoni dla ich wyglądu. Odkrycie osiemnastowiecznej japońskiej książki o hodowli myszy ujawnia, że zasady tworzenia odmian były już wtedy dobrze rozumiane. Książka mówi o pochodzeniu japońskiej, albinotycznej odmiany myszy, która w siedemnastym wieku przybyła z Chin, a także daje wskazówki dotyczące hodowli, takie jak ta: „spośród myszy w czarne plamki wybierz parę delikatnie ubarwionych zwierząt i skrzyżuj je. Spośród potomstwa wybierz osobniki o najsłabszym ubarwieniu i skrzyżuj je. Powtarzając te czynności możesz uzyskać białą mysz o czarnych oczach”. Nie odkryto zapowiadanej książki o hodowli myszy czerwonych, jasnożółtych i liliowo-żółtych. Specjaliści tacy jak Robert Smith opracowali w roku 1768 bardziej odpowiednie trucizny, uniemożliwiające szczurom śmierć w oddalonym, niedostępnym miejscu, co mogło pociągać za sobą nieprzyjemne zapachy. Arszenik i „produkty żrące” nie były zalecane. Fosfor i gips, które pęcznieją w żołądku zwierzęcia, kiedy to na pije się wody, były postrzegane jako szczególnie bolesne i też były rzadko zalecane. Receptury przynęt i trucizn zmieniały się w siedemnastym i w osiemnastym stuleciu. Jeden z tekstów osiemnastowiecznych sugerował, że pasta sporządzona przez zmieszanie wieprzowego smalcu z mózgiem łasicy powstrzymuje szczury przed wejściem do pokoju. Z kolei dodanie piołunu do farby drukarskiej miało powstrzymać szczury przed zjedzeniem zadrukowanego papieru16. Jedna z receptur Mascalla to prawdziwy smakołyk: po kieliszku rtęci i arszeniku; dwadzieścia najtłustszych fig; uncja orzechów laskowych; dwanaście orzechów włoskich; pół funta razowej mąki; funt i dwie uncje tłuszczu wieprzowego i trochę miodu. Thomas Swaine, którego przepis nakazuje zmieszać funt arszeniku z cukrem i mąką razową, podkreśla, że po przygotowaniu mieszanki należy umyć ręce i upewnić się, że dzieci nie mają do niej dostępu. „Potworne zło wymaga potwornych lekarstw”. To, że stawia się pytanie o ludzkie i o okrutne metody zabijania sugeruje, że w niektórych kontekstach szczury, pomimo statusu szkodnika, są postrzegane jako stworzenia zdolne do odczuwania. Szczurołapy oraz ci, którzy walczą ze szkodnikami obecnie często z podziwem mówią o inteligencji i adaptacyjnych zdolnościach szczura. W swoim studium z 1908 roku dotyczących pułapek i metod zabijania szczurów, Carl Prausnitz opisuje pułapkę opatentowaną w roku 1879. Był to wąski tunel, który obejmował ciało szczura, ciął je ostrzami i kłuł, gdy ten starał się wymknąć. Prausnitz wskazywał, że postęp polega odtąd na tym, iż pułapki zabijają zwierzęta natychmiast lub łapią je żywcem, a podobnego rodzaju tunele stają się nieakceptowalne. Inna kontrowersyjna metoda łączyła się z użyciem wirusów. Została zastosowana po raz pierwszy w roku 1892 w Tesalii przeciwko myszom polnym. Sporządzono ją z użyciem salmonelli, co było kontrowersyjne także dlatego, że istniało niebezpieczeństwo zarażenia ludzi. W 1908 British Medical Journal wezwał do zakazu jej stosowania.


"(…) Najistotniejszą i najciekawszą częścią książki Burta jest rozdział zatytułowany Wizerunek szczura. To w istocie studium kształtowania się zbiorowego odczucia nienawiści - szczur przeistacza się stopniowo z wroga realnego, niszczyciela zapasów i nosiciela zarazków, przed którym należy się w sposób racjonalny bronić, w totemiczny symbol wszelkiego zła i nieszczęść zagrażających ludzkości. W rezultacie, chęć obrony przed konkretnym szczurem zmienia się niezauważalnie w żądzę totalnego i ostatecznego wytępienia szczura jako pojęcia i symbolu. Choć szczur nadaje się niemal idealnie na obiekt ludzkiej nienawiści, nieodparcie nasuwa się tu (trywialna w gruncie rzeczy) refleksja, że mechanizm formowania się tego rodzaju negatywnych stereotypów jest uniwersalny, a w opisującym go równaniu stała o nazwie „szczur” może być w każdej chwili zastąpiona dowolną inną. Jednocześnie, co Burt skrupulatnie podkreśla, szczur jest nieodmiennie postrzegany jako niesłychanie podobny do człowieka. Nie mamy większych trudności z zauważeniem, że szczury są równie jak my bezwzględne w dążeniu do zdobywania pożywienia, reprodukcji i rozprzestrzeniania się i nie mniej skuteczne w przystosowywaniu się do najcięższych nawet warunków bytowania. Ze względu na te wspólne cechy można by wręcz uznać szczura za najbliższy odpowiednik człowieka wśród zwierząt. (…)
Niemal połowę objętości książki zajmują ilustracje. Rysunki, obrazy i sztychy ukazujące szczura w najrozmaitszych, często zadziwiających kontekstach i sytuacjach są równie wymownym dowodem jego miejsca w kulturze, jak cytaty z poświęconych mu tekstów".
(Andrzej Jerzmanowski, "Nowe Książki" 2/2007)

Tłumaczenie Andrzej Leśniak
Rok wydania 2006
ISBN: 83-242-0776-7
Liczba stron: 191
Format: 133 x 189 mm
Oprawa miękka
Wydawnictwo: Universitas